سبکبال

بسمه تعالی

انقلاب فرانسه را برخى ناشى از مشكلات اقتصادى و فقر مردم مى‏دانند و برخى ديگر آن را قيامى عليه دين و ديندارى تلقى كرده‏اند، اما به نظر مى‏رسد انقلاب فرانسه قبل از هر چيز قيام مردم عليه تبعيضات و نابرابرى‏هاى اجتماعى بود كه در عرصه اقتصادى به شكل مشخص‏ترى رخ نموده بود. متأسفانه كليسا و اربابان آن و روحانيت مسيحى نيز در آن حوزه حضورى فعال داشتند.

وجود امتيازات متعدد براى نجبا و اشراف و روحانيون، از يك سو و ماليات‏هاى مختلفى كه بر حاصل دست رنج دهقان‏ها و فعاليت‏هاى اقتصادى صنعتگران و تجار و قشر متوسط وضع شده بود، از سوى ديگر، موجب فقر و فلاكت شديد كشاورزان و احساس خطر و سرخوردگى براى تجار و قشر بورژوازى تازه شكل گرفته فرانسه شد.

توضيح اينكه ملت فرانسه به سه طبقه تقسيم شده بودند، روحانيون، نجبا و طبقه سوم. دو طبقه اول، صاحب امتياز بودند ولى طبقه سوم هيچگونه امتيازى نداشتند و تمام بار دولت بر دوش آنها بود.[1]

امتيازات دو طبقه اول شامل معافيت‏هاى مالياتى و حق دريافت و وصول ماليات به نفع خود، بود. به عنوان مثال، روحانيون حق وصول مالياتى به نام «ديم» يا عشريه محصولات كشاورزى را داشتند و نجبا عوارض مالياتى قرون وسطى را هنوز از رعايا مى‏گرفتند.

جمعيت اين دو طبقه در زمان انقلاب فرانسه مجموعاً 000,600 نفر بود درحاليكه طبقه محروم يعنى طبقه سوم: 000,400,24 نفر بودند كه بيشترين بار مالياتى را بر دوش داشتند.[2]

به‏طور كلى هر رعيت پس از پرداخت انواع ماليات‏هاى مستقيم و پس از جمع و خرج مى‏ديد كه سه ربع محصولى را كه به دست آورده به شاه و روحانيون و مالكين پرداخته است و يك ربع را ديگر هم مى‏بايست به صورت ماليات‏هاى غير مستقيم مثل ماليات نمك وظيفه[3] رسومات شراب[4] و غيره مى‏پراخت كه در نهايت فقط خمس آن براى يك سال او و خانواده‏اش باقى مى‏ماند.[5]

چنين وضعيتى مردم را از تاب و توان انداخته بود. هر بار كه خشكسالى يا قحطى روى مى‏داد، دسته دسته از مردم به سوى شهرها هجوم مى‏آوردند و شهرها را هم گرفتار قحط سالى مى‏كردند. در سال‏هاى 1788 و 1789 قحط سالى مهيبى رخ داد به گونه‏اى كه قوت لايموت مردم نيز كه نان بود به شدت ناياب شد. و اين در حالى بود كه اشراف و متولين در برابر چشمان مردم گرسنه به عياشى‏هاى مسرفانه مى‏پرداختند و شاه و ملكه «مارى آنتوانت» نيز با آنها همراهى مى‏كردند.

نكته‏اى كه لازم است توضيح دهيم اين است كه اگر چه اوضاع و احوال فوق از عوامل مهم در زمينه‏سازى و شتاب‏دهى به انقلاب فرانسه محسوب مى‏شد ولى حقيقت آن است كه گرسنگى و فقر مى‏تواند صرفاً به صورت يك نيروى محركه براى قيام و انقلاب عمل كند اما تاب و توان رهبرى يك انقلاب را ندارد. اگر چه فقر و نارضايتى مى‏تواند شورش‏هايى را برپا كند ولى هدفدار كردن و كنترل قيام به صورت سازمان يافته نيازمند فكرى فعال و مبتكر و آگاه است. در انقلاب فرانسه اين فكر فعال را قشر متوسط و بورژوازى تازه نفس فرانسه در اختيار داشت كه هم از عوارض مختلفى كه مى‏بايست پرداخت كند ناراضى بود و هم ايده‏هاى خود را در سالون‏ها و ميهمانى‏هاى رقص و بحث‏هاى فلسفى! كه برخى از «مادام‏ها» و «دوشزهاى» فرانسوى تشكيل مى‏دادند مطرح مى‏كردند و از اين طريق برخى اشراف ناراضى را نيز با خود همراه مى‏كردند. آنان از لحاظ پول و قدرت به‏دليل توسعه صنايع و فنون بازرگانى و امور مالى رو به رشد بودند[6] و مبالغ كلانى را نيز به شاه و دولت قرض مى‏دادند، از اين رو هم نسبت به دولت احساس مسؤوليت مى‏كردند و هم مى‏ديدند كه با وجود نقش فوق‏العاده آنها در سرنوشت كشور، هيچ يك از امتيازات نجبا را در اختيار ندارند. اينان نارضايتى‏هاى مردم را هدايت كردند تا نهايتاً منجر به بروز انقلاب شد.

در اين ميان نمى‏توان نقش ارزنده افكار و آراء فلاسفه آزادى خواه فرانسه را كه خود يا از اشراف بودند و يا به كمك اشراف رشد پيدا كردند و همچنين نقش انقلاب آمريكا را ناديده گرفت. آراء و افكار فلاسفه‏اى مانند، ژان ژاك روسو، ولتر، ديدرو، هلو سيوس، مورله، ميرابو، تورگو و صدها نويسنده ديگر كه در فضاى فكرى آن زمان به وجود آمده و رشد پيدا كرده بودند، ايده جديدى از فلسفه سياسى و نظام سياسى را به‏وجود آورد كه در آن انسان محور همه حقوق و تكاليف بود و حقوق او ترسيم كننده بنيادهاى حاكميت در جامعه بود.

به اين ترتيب علل وقوع انقلاب فرانسه را در موارد زير مى‏توان خلاصه كرد:

الف ـ فقر عمومى و قحط سالى‏هاى پى در پى

ب ـ نظام ناعادلانه طبقاتى و ماليات‏هاى ظالمانه

ج ـ شكل‏گيرى قشر متوسط و ثروتمند جديدى در فرانسه كه اوضاع اقتصادى و اجتماعى را در فرانسه متحول كرد و از نظام امتيازى قديم به شدت ناراضى بود و خواهان نقش فعال‏ترى در حكومت بودند.

د ـ رشد و توسعه افكار فلاسفه آزادى خواه

اما هدف از انقلاب فرانسه نيز تغيير كل ساختار اجتماعى فرانسه پيش از انقلاب بود. به همين دليل بر عليه همه قدرت‏هايى كه تثبيت كننده نظام قديم بودند. اعلان جنگ داد. قدرت‏هايى كه اين امتيازات را به رسميت مى‏شناختند. انقلاب فرانسه اغلب سنت‏هاى قديم را برافكند و شيوه‏اى جديد از زندگى اجتماعى بر مبناى افكار جديد به‏وجود آورد.

برخلاف نظر بسيارى از كسانى كه هدف از انقلاب فرانسه را برچيدن بساط دين‏دارى مى‏دانند. اين انقلاب هرگز درصدد نفى دين از زندگى فردى و حتى اجتماعى مردم نبود. بلكه مبارزه مردم فرانسه با دين در واقع جنبه تصادفى و گذرا داشت.[7] احساس ضد دينى مردم فرانسه در هنگامه انقلاب فرانسه در واقع احساسى بود ناپايدار عليه امتيازات و ماليات‏ها و تبعيضاتى كه كليسا عامل و بانى آن بود. از اين رو قيام مردم عليه دين نبود، بلكه عليه كليسا و اربابان آن بود كه داراى مستغلات و تيول بوده از مردم عشريه مى‏گرفتند و به نام دين دنياى مردم را تباه مى‏ساختند و حريمى امنيتى از دين، بر گرد زندگى سراسر فساد اشراف بى‏دين، ايجاد كرده بودند.

پس اهداف انقلاب فرانسه را نيز مى‏توان موارد زير دانست:

1 ـ ايجاد تحولى بنيادين در ساختار اجتماعى كشور

2 ـ تغيير سيستم حكومت و تأمين حق حاكميت مردم

3 ـ براندازى آداب و رسوم و فرهنگ گذشته و ايجاد فرهنگى نو

4 ـ نفى تبعيضات طبقاتى و امتيازات ناعادلانه

5 ـ برقرارى سيستم اقتصادى جديد براساس نظام بورژوازى بجا و نظام فئودالى.

[1] ـ تاريخ قرن هيجدهم، آلبرماله، رشيد ياسمى، تهران، دنياى كتاب، 1363، ص 341.

[2] ـ همان، ص 356.

[3] ـ به موجب اين ماليات كه به آن «گابل» (La gabelle) مى‏گفتند، هر شخص كه عمرش از هفت سال تجاوز مى‏كرد مى‏بايست حداقل سالى هفت من نمك از دولت بخرد و تخلف از آن جرمى بزرگ به شمار مى‏رفت. همان، ص 354

[4] ـ منظور ماليات‏هاى متعددى بود كه بر شراب وضع مى‏كردند. به عنوان مثال به محض ورود به شهر يك ماليات، در مكان مشروب‏فروشى يك ماليات و قبل از ورود به شهر نيز ماليات مى‏گرفتند. همان، ص 355

[5] ـ همان، ص 367.

[6] ـ تاريخ تمدن، ويل دورانت، ضياءالدين طباطبايى، روسو و انقلاب، ج 2، ص 1270.

[7] ـ انقلاب فرانسه، الكسى دتوكويل، محسن ثلاثى، تهران، نشر نقره، ص 31 ـ 30.